مؤسسه تحقیقات خاک و آب از زمان تأسیس خود مسیری تکاملی را در دو بعد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری طی نموده است. در بعد سخت افزاری از دهه 30 هجری شمسی بخش های تحقیقات خاک و آب تأسیس شد. با تشکیل سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی در سال 1353 هجری شمسی و راه‌اندازی مراکز تحقیقات استانی مشتمل بر بخش‌های تحقیقاتی وابسته به مؤسسات پژوهشی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب و بخش‌های تابعه آن در این شبکه بزرگ تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی قرار گرفت. این تغییر نقطه عطفی در شکل‌گیری تفکر منطقه‌ای در مراکز استانی و انباشت دانش تخصصی در مؤسسات مادری در بعد ملی شد.

     در بعد نرم افزاری، انجام طرح‌های مشترک پژوهشی بین موسسات و بخش‌های تابعه در مراکز مختلف و برگزاری گردهمائی‌های محصولی و موضوعی در دهه 70، حرکت به سمت اشتراک و هماهنگی در پژوهش با بخش اجرا و با مشارکت بهره‌برداران بود. لیکن همچنان سؤالی پیش روی ساختار پژوهش باقی ماند که چگونه یک مسئله در ابعاد مختلف توسط تخصص‌های مختلف واکاوی شده و پاسخی جامع داده شود. در دستور کار قرار گرفتن پروژه‌ای شدن پژوهش در سازمان گامی برای پاسخ به این سؤال بود که با برگزاری آموزش مدیریت و برنامه‌ریزی پژوهش با همکاری موسسه تحقیقات بین‌المللی ایسنار در سال 1375 زمینه سازی لازم در این راستا انجام شد. تدوین برنامه های راهبردی بر اساس اصلاح و بومی سازی مدل مذکور از سال 1385برای یکپارچه سازی و هماهنگی طرح ­های تحقیقاتی در مورد مسائل اساسی بخش کشاورزی، نقطه عطف دیگری در مسیر تکاملی سازمان در راستای هماهنگی با بخش اجرا و برخی ذینفعان دیگر در شبکه گسترده تحقیقات کشاورزی کشور بود که نهایتاً منجر به تدوین بیش از 80 برنامه راهبردی گردید. مؤسسه تحقیقات خاک و آب نیز همگام با سایر مؤسسات و مراکز، اولین تلاش نظام مند خود را با تدوین برنامه راهبردی آغاز و سه برنامه و زیر برنامه راهبردی زیر که عمدتاً با وظایف بخش های تحقیقاتی مرتبط بودند (شکل 1) را تدوین نمود:

1)  شناسايي و طبقه بندي خاک و ارزيابي اراضي

2)  مديريت بهره برداري پايدار منابع خاک

-   پايش كيفيت اراضي كشاورزي و مديريت خاك‌هاي مسئله دار

-   شناسايي، مديريت و استفاده از پتانسيل بيولوژي خاك

-   شيمي، حاصلخيزي خاک و تغذيه گياه

-   مديريت مواد آلي خاك

3)  تعيين نياز آبي و  برنامه ريزي آبياري محصولات کشاورزي

شکل 1- ارتباط بخش­ های تحقیقاتی و برنامه راهبردی  موسسه تحقیقات خاک و آب

بروندادهای شاخص	فعالیت	رویکرد	مسئله	مهمترین دغدغه ملی
تهیه نقشه خاک در سطح ملی با مقياس  000, 2,500 :1 (1339)؛ نقشه مناطق اراضی کشاورزی(ALZ)	ساختار: شکل گیری اولین گروه های خاکشناسی (1331) در بنگاه مستقل آبیاری تاسیس اداره کل حاصلخیزی خاک در وزارت کشاورزی (1339)، نرم افزار: ترویج و توسعه نتایج تحقیقات فائو در مناطق مختلف ، انجام آزمایشات در مزراع کشاورزان	شناسائی: مطالعات کلاسیک خاکشناسی در مقیاس اجمالی مدیریت: آغاز آزمایش های کودی  برای افزایش تولید محصولات از خوزستان	بالا آمدن آب زیر زمینی، باتلاقی شدن اراضی، شوری خاک پس از احداث اولین سدها در ایران؛ مجهول بودن بنیه حاصلخیزی خاک	( 1340-1332) شناخت منابع خاک
تهیه اولین کتاب خاک های ایران؛ اطلاعات خاکشناسی ( 000، 50: 1 و بزرگتر)؛ اولین راهنمای توصیه کودی محصولات زراعی؛ ترویج و توسعه روشهای آبیاری قطره ای	ساختار: احداث آزمایشگاه ها، بخش های ستادی جدید، بخش های خاک و آب استانی، ایستگاه های تحقیقاتی نرم افزار: توسعه تحقیقات حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه، تعیین نیاز آبی گیاه	شناسائی: ادامه مطالعات کلاسیک و رفتن به مقیاس نیمه تفصیلی؛شناسائی توان حاصلخیزی اراضی مدیریت: ادامه آزمایشات کودی  در مزارع و شروع آزمایشات حاصلخیزی و تغذیه گیاه در ایستگاه های تحقیقاتی، ارزیابی اراضی و فرسایش و حفاظت خاک	وقوع اصلاحات ارضی، خرده مالکی، معرفی ارقام پرمحصول و نیاز کودی بیشتر، فرسایش، زهکشی، محدویت منابع آب	(1360-1340) تعمیق شناخت منابع خاک و ارائه توصیه های تغذیه ای برای ارقام پر محصول
اطلاعات منابع و قابليت اراضی کشور در مقیاس ( 000، 250: 1)؛ اولین کتاب نیاز آبی محصولات زراعی و باغی؛ تولید اولین کودهای بیولوژیک؛ انتشار اولین کتاب نیاز آبشوئی	توسعه شبکه لایسیمتری کشور، ایجاد بخش تحقیقات بیولوژی خاک؛ شروع مطالعات آزمون خاک، ایجاد آزمایشگاه های خصوصی خاک؛ آزمون نتایج تحقیقات حاصلخیزی و تغذیه گیاه در مزارع زارعین(پایلوت های زراعی و باغی)، بسط مطالعات شوری	مطالعات منابع آب و خاک و تناسب اراضی، شناسائی و جذب نیروهای بیولوژی خاک، تدوین مبانی نقش منابع خاک در طرح محوری گندم، انجام مطالعات شوری	عدم شناخت توان منابع اراضی برای تولید، لزوم تعیین مولفه های مدیریت آبیاری، لزوم تعیین سهم ریزجانداران  در حاصلخیزی خاک؛ خودکفائی محصولات کشاورزی با تاکید بر گندم، بروز مسئله شوری	1380- 1360 مدیریت آب و خاک برای تولید بیشتر
اطلاعات منابع و استعداد خاك هاي ايران  در مقیاس (000،000، 1:1)؛ انتشار دومین کتاب خاک های ایران؛ تولید کودهای زیستی؛ برنامه جامع حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه برای محصولات راهبردی زراعی؛ انتشار نتایج اولین پایش خاکهای زراعی کشور	رقومی سازی اطلاعات منابع خاک کشور؛ ایجاد مدل جامع توصیه کودهای شیمیائی و آلی؛ ایجاد پایگاه پایش منابع خاک؛ ایجاد ساختار کنترل کیفی	توجه به مطالعات بین بخشی، مطالعات مصرف بهینه کود شیمیائی، آلی و زیستی، پایش منابع و مطالعات سلامتی محصول، تدوین برنامه های راهبردی	توجه به پایداری تولید، حفظ محیط زیست، سلامت جامعه، ضرورت  مصرف بهینه انواع کودهای شیمیائی، آلی و زیستی،  توجه به آلودگی منابع خاک و آب	1380 به بعد پایداری و سلامت تولید امنیت غذایی

   برنامه‌ای فراگیر با هدف درک بین برنامه‌ راهبردی به موسسه به گونه‌ای که نمود آن ها در پژوهش‌های جاری موسسه مشهود و ارتباط بین برنامه‌ها را برقرار و مانع از دوباره‌کاری‌ها، موازی کاری‌ها، بخشی‌نگری شود ،پیش از بیش ضروری شود. اما این تجربه‌گران ‌بها به لحاظ اینکه اولین تجربه از این نوع بود و به دلیل بخشی نگری که یکی از معضلات نظام بوروکراتیک در کشور است، نتوانست گام نهائی در تدوین برنامه‌ای منسجم باشد و لذا مانند بسیاری از موسسات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی تاثیر برنامه‌های راهبردی تدوین شده در پژوهش‌های موسسه کمتر از انتظار بود.

 

2-چارچوب مفهومی، لحاظ ارزش‌های بومی و محورهای برنامه مدیریت پایدار خاک و آب

    در بررسی مطالعات جهانی، اسناد بالادستی و تجارب سازمان‌های بین‌المللی و کشورها برای تعیین جهت و چگونگی تدوین  برنامه‌ای منسجم که چالش‌های پیچیده بخش کشاورزی، منابع خاک و آب را پوشش داده و با نظام داخلی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و موسسات تحقیقاتی تابعه تناسب داشته باشد، موارد زیر مشخص گردید:

   توسعه پایدار کشاورزی به عنوان پارادایم پذیرفته شده جهانی و اسناد بالادستی کشور مبنا و جهت  برنامه استراتژیک سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و همچنین موسسه تحقیقات خاک و آب قرار گرفت تا تعامل و همگرایی شبکه ستاد و استان و مواجهه با چالش های تدوین شده را سامان دهد. با کل‌نگری و رویکرد سیستمی، سه حوزه اقتصاد، عدالت اجتماعی و حفظ محیط‌زیست را به‌طورتوأمان در مدیریت خاک و آب بر پایه الزامات مدیریت پایدار آب، اراضی و کشاورزی تلفیق شد.

    نکتة کلیدی این است که در فرایند مدرنیزاسیون در مسیر انتقال دانش و فن‌آوری‌ها عموماً تفاوت بستر مبدأ و مقصد مورد غفلت قرارگرفته و بسیاری از عدم موفقیت‌ها ناشی از این موضوع است. لذا در پارادایم توسعه پایدار بر لحاظ شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی و ارزش‌های بومی برای مقبولیت و موفقیت فعالیت‌ها تأکید شده است در این برنامه نیز از آنجا که سند چشم‌انداز بیست‌ساله «توسعة جامعة ایرانی را توسعه‌ای متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود و متکی بر اصول اخلاقی و ارزش‌های اسلامی، ملی و انقلابی. برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی و بهره‌مند از محیط‌زیست مطلوب» تعریف می‌نماید، عنصر امانت مداری در حوزة محیط‌زیست که با ارزش‌های اسلامی ایرانی مطابقت داشته و پایة مناسبی برای ساخت، توسعه و تبیین پایداری در جامعه ایران است مورد توجه قرار می‌گیرد.

    مدیریت امانت مدار که در حوزة بهره‌برداری و مدیریت منابع طبیعی در حال گسترش است، بر توجه به این ارزش‌ها تأکید دارد. رویکرد اصلی تحقق توسعه پایدار  نگرش جامع و نظام مند و در کلیه حوزه‌ای اساسی کشاورزی اعم از مدیریت آب، خاک، منابع طبیعی، حاصلخیزی خاک، تغذیه گیاه، امور زراعی و آفات در قالب مدیریت جامع  به عنوان روش اصلی گذار از روش‌های خطی به روش‌های غیر خطی پذیرفته شده و در حال  تکامل است. بر مبنای برنامه اقتصاد مقاومتی ابلاغی نیز امنیت غذایی با تاکید بر پایداری بهره برداری از منابع خاک و آب مورد تاکید قرار گرفته و از طرف دیگر به موضوعاتی مانند پایش منابع خاک، آب و هوا، جلوگیری از آلودگی این منابع، توجه به بهره‌برداری از منابع خاک و آب متناسب با توان اکولوژیک شده است.

   با لحاظ کردن این مدل مفهومی، در این برنامه مشخص شد خاک و آب به عنوان ظرف تولید دچار چالش‌های پیچیده ای اعم از گسترش شوری، فرسایش، تغییرکاربری اراضی، تخلیه بنیه حاصلخیزی خاک‌های زراعی، محدودیت منابع آب، رقابت بین بخشی، تغییر اقلیم و تنش های محیطی، ورود نهاده‌های مختلف به مزارع کشاورزی شامل ضایعات، فاضلاب‌ها، پساب‌های صنعتی، کودهای با کیفیت پائین و مصرف نامتعادل کودهای مختلف است. این عوامل مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده پایداری منابع خاک و آب کشور و در نهایت تولید پایدار محصولات کشاورزی، سلامت محیط زیست و جامعه هستند.

   در این شرایط متناسب با ماموریت موسسه در دو بعد شناسائی و مدیریت خاک و آب، رویکرد تلفیقی آن ها برای مدیریت پایدار مد نظر قرار گرفته و با جمع بندی مباحث فوق و سایر موارد از جمله:

1- تدوین برنامه های راهبردی مصوب موسسه با هم اندیشی و مشارکت کلیه بخش های تحقیقات خاک و آب استانی و سایر بخش‌های تحقیقاتی و اجرائی وزارتخانه (معاونت تولیدات گیاهی وقت، معاونت آب خاک و صنایع در سال 1393 و 1394).

2- محورهای برنامه‌های استراتژیک و نیز طرح‌های کلان موسسه در 9 محور احصاء و در گردهمائی ملی خرداد ماه 1394 با مشارکت همکاران استانی و ستادی نهائی گردید. در سال 1395 بر پایه مشارکت محققین ستادی و انسانی طرح و پروژه های زیرمجموعه محورهای هر برنامه تدوین و پس از بررسی و  داوری در کمیته علمی فنی موسسه به تصویب رسید و از سال 1396 اجرایی شدند.