1- ضرورت تدوین و اجرای برنامه راهبردی مؤسسه تحقیقات خاک و آب
مؤسسه تحقیقات خاک و آب از زمان تأسیس خود مسیری تکاملی را در دو بعد سختافزاری و نرمافزاری طی نموده است. در بعد سخت افزاری از دهه 30 هجری شمسی بخش های تحقیقات خاک و آب تأسیس شد. با تشکیل سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی در سال 1353 هجری شمسی و راهاندازی مراکز تحقیقات استانی مشتمل بر بخشهای تحقیقاتی وابسته به مؤسسات پژوهشی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب و بخشهای تابعه آن در این شبکه بزرگ تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی قرار گرفت. این تغییر نقطه عطفی در شکلگیری تفکر منطقهای در مراکز استانی و انباشت دانش تخصصی در مؤسسات مادری در بعد ملی شد.
در بعد نرم افزاری، انجام طرحهای مشترک پژوهشی بین موسسات و بخشهای تابعه در مراکز مختلف و برگزاری گردهمائیهای محصولی و موضوعی در دهه 70، حرکت به سمت اشتراک و هماهنگی در پژوهش با بخش اجرا و با مشارکت بهرهبرداران بود. لیکن همچنان سؤالی پیش روی ساختار پژوهش باقی ماند که چگونه یک مسئله در ابعاد مختلف توسط تخصصهای مختلف واکاوی شده و پاسخی جامع داده شود. در دستور کار قرار گرفتن پروژهای شدن پژوهش در سازمان گامی برای پاسخ به این سؤال بود که با برگزاری آموزش مدیریت و برنامهریزی پژوهش با همکاری موسسه تحقیقات بینالمللی ایسنار در سال 1375 زمینه سازی لازم در این راستا انجام شد. تدوین برنامه های راهبردی بر اساس اصلاح و بومی سازی مدل مذکور از سال 1385برای یکپارچه سازی و هماهنگی طرح های تحقیقاتی در مورد مسائل اساسی بخش کشاورزی، نقطه عطف دیگری در مسیر تکاملی سازمان در راستای هماهنگی با بخش اجرا و برخی ذینفعان دیگر در شبکه گسترده تحقیقات کشاورزی کشور بود که نهایتاً منجر به تدوین بیش از 80 برنامه راهبردی گردید. مؤسسه تحقیقات خاک و آب نیز همگام با سایر مؤسسات و مراکز، اولین تلاش نظام مند خود را با تدوین برنامه راهبردی آغاز و سه برنامه و زیر برنامه راهبردی زیر که عمدتاً با وظایف بخش های تحقیقاتی مرتبط بودند (شکل 1) را تدوین نمود:
1) شناسايي و طبقه بندي خاک و ارزيابي اراضي
2) مديريت بهره برداري پايدار منابع خاک
- پايش كيفيت اراضي كشاورزي و مديريت خاكهاي مسئله دار
- شناسايي، مديريت و استفاده از پتانسيل بيولوژي خاك
- شيمي، حاصلخيزي خاک و تغذيه گياه
- مديريت مواد آلي خاك
3) تعيين نياز آبي و برنامه ريزي آبياري محصولات کشاورزي
شکل 1- ارتباط بخش های تحقیقاتی و برنامه راهبردی موسسه تحقیقات خاک و آب
بروندادهای شاخص
|
فعالیت
|
رویکرد
|
مسئله
|
مهمترین دغدغه ملی
|
تهیه نقشه خاک در سطح ملی با مقياس 000, 2,500 :1 (1339)؛
نقشه مناطق اراضی کشاورزی(ALZ)
|
ساختار: شکل گیری اولین گروه های خاکشناسی (1331) در بنگاه مستقل آبیاری
تاسیس اداره کل حاصلخیزی خاک در وزارت کشاورزی (1339)،
نرم افزار: ترویج و توسعه نتایج تحقیقات فائو در مناطق مختلف ، انجام آزمایشات در مزراع کشاورزان
|
شناسائی: مطالعات کلاسیک خاکشناسی در مقیاس اجمالی
مدیریت: آغاز آزمایش های کودی برای افزایش تولید محصولات از خوزستان
|
بالا آمدن آب زیر زمینی، باتلاقی شدن اراضی، شوری خاک پس از احداث اولین سدها در ایران؛ مجهول بودن بنیه حاصلخیزی خاک
|
( 1340-1332)
شناخت منابع خاک
|
تهیه اولین کتاب خاک های ایران؛ اطلاعات خاکشناسی ( 000، 50: 1 و بزرگتر)؛ اولین راهنمای توصیه کودی محصولات زراعی؛ ترویج و توسعه روشهای آبیاری قطره ای
|
ساختار: احداث آزمایشگاه ها، بخش های ستادی جدید، بخش های خاک و آب استانی، ایستگاه های تحقیقاتی
نرم افزار:
توسعه تحقیقات حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه، تعیین نیاز آبی گیاه
|
شناسائی: ادامه مطالعات کلاسیک و رفتن به مقیاس نیمه تفصیلی؛شناسائی توان حاصلخیزی اراضی
مدیریت: ادامه آزمایشات کودی در مزارع و شروع آزمایشات حاصلخیزی و تغذیه گیاه در ایستگاه های تحقیقاتی، ارزیابی اراضی و فرسایش و حفاظت خاک
|
وقوع اصلاحات ارضی، خرده مالکی، معرفی ارقام پرمحصول و نیاز کودی بیشتر، فرسایش، زهکشی، محدویت منابع آب
|
(1360-1340)
تعمیق شناخت منابع خاک و ارائه توصیه های تغذیه ای برای ارقام پر محصول
|
اطلاعات منابع و قابليت اراضی کشور در مقیاس
( 000، 250: 1)؛ اولین کتاب نیاز آبی محصولات زراعی و باغی؛ تولید اولین کودهای بیولوژیک؛ انتشار اولین کتاب نیاز آبشوئی
|
توسعه شبکه لایسیمتری کشور،
ایجاد بخش تحقیقات بیولوژی خاک؛ شروع مطالعات آزمون خاک،
ایجاد آزمایشگاه های خصوصی خاک؛ آزمون نتایج تحقیقات حاصلخیزی و تغذیه گیاه در مزارع زارعین(پایلوت های زراعی و باغی)،
بسط مطالعات شوری
|
مطالعات منابع آب و خاک و تناسب اراضی،
شناسائی و جذب نیروهای بیولوژی خاک،
تدوین مبانی نقش منابع خاک در طرح محوری گندم،
انجام مطالعات شوری
|
عدم شناخت توان منابع اراضی برای تولید، لزوم تعیین مولفه های مدیریت آبیاری، لزوم تعیین سهم ریزجانداران در حاصلخیزی خاک؛ خودکفائی محصولات کشاورزی با تاکید بر گندم،
بروز مسئله شوری
|
1380- 1360
مدیریت آب و خاک برای
تولید بیشتر
|
اطلاعات منابع و استعداد خاك هاي ايران در مقیاس (000،000، 1:1)؛
انتشار دومین کتاب خاک های ایران؛ تولید کودهای زیستی؛ برنامه جامع حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه برای محصولات راهبردی زراعی؛ انتشار نتایج اولین پایش خاکهای زراعی کشور
|
رقومی سازی اطلاعات منابع خاک کشور؛ ایجاد مدل جامع توصیه کودهای شیمیائی و آلی؛ ایجاد پایگاه پایش منابع خاک؛ ایجاد ساختار کنترل کیفی
|
توجه به مطالعات بین بخشی،
مطالعات مصرف بهینه کود شیمیائی، آلی و زیستی، پایش منابع و مطالعات سلامتی محصول،
تدوین برنامه های راهبردی
|
توجه به پایداری تولید، حفظ محیط زیست، سلامت جامعه، ضرورت مصرف بهینه انواع کودهای شیمیائی، آلی و زیستی، توجه به آلودگی منابع خاک و آب
|
1380 به بعد
پایداری و سلامت تولید
امنیت غذایی
|
برنامهای فراگیر با هدف درک بین برنامه راهبردی به موسسه به گونهای که نمود آن ها در پژوهشهای جاری موسسه مشهود و ارتباط بین برنامهها را برقرار و مانع از دوبارهکاریها، موازی کاریها، بخشینگری شود ،پیش از بیش ضروری شود. اما این تجربهگران بها به لحاظ اینکه اولین تجربه از این نوع بود و به دلیل بخشی نگری که یکی از معضلات نظام بوروکراتیک در کشور است، نتوانست گام نهائی در تدوین برنامهای منسجم باشد و لذا مانند بسیاری از موسسات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی تاثیر برنامههای راهبردی تدوین شده در پژوهشهای موسسه کمتر از انتظار بود.
اکنون در ادامه راه و با انباشت تجربه در موسسه، همگام با تکمیل اسناد بالادستی کشور شامل چشمانداز بیستساله، سیاستهای کلی نظام، چشمانداز بخش کشاورزی، چشمانداز علم و فناوری کشاورزی، نقشه جامع علمی کشاورزی که اهداف توسعهای و مسیر دستیابی به آن را در مقیاس کلان مشخص مینماید و نیز سیاستهای اقتصاد مقاومتی و کلان محیط زیست ابلاغی مقام معظم رهبری همزمان با تدوین برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و با لحاظ کلان نگری، نگرش سیستمی، چابک سازی، انجام کارهای میان رشته ای و فرا رشتهای، برنامه راهبردی تحقیقات مدیریت پایدار خاک و آب بعنوان سند بالادستی در سال 1396 در مراسمی با حضور معاون محترم وزیر در امور زراعت و معاون محترم وزیر و رییس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برای اجرا ابلاغ شده است.
2-چارچوب مفهومی، لحاظ ارزشهای بومی و محورهای برنامه مدیریت پایدار خاک و آب
در بررسی مطالعات جهانی، اسناد بالادستی و تجارب سازمانهای بینالمللی و کشورها برای تعیین جهت و چگونگی تدوین برنامهای منسجم که چالشهای پیچیده بخش کشاورزی، منابع خاک و آب را پوشش داده و با نظام داخلی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و موسسات تحقیقاتی تابعه تناسب داشته باشد، موارد زیر مشخص گردید:
توسعه پایدار کشاورزی به عنوان پارادایم پذیرفته شده جهانی و اسناد بالادستی کشور مبنا و جهت برنامه استراتژیک سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و همچنین موسسه تحقیقات خاک و آب قرار گرفت تا تعامل و همگرایی شبکه ستاد و استان و مواجهه با چالش های تدوین شده را سامان دهد. با کلنگری و رویکرد سیستمی، سه حوزه اقتصاد، عدالت اجتماعی و حفظ محیطزیست را بهطورتوأمان در مدیریت خاک و آب بر پایه الزامات مدیریت پایدار آب، اراضی و کشاورزی تلفیق شد.
نکتة کلیدی این است که در فرایند مدرنیزاسیون در مسیر انتقال دانش و فنآوریها عموماً تفاوت بستر مبدأ و مقصد مورد غفلت قرارگرفته و بسیاری از عدم موفقیتها ناشی از این موضوع است. لذا در پارادایم توسعه پایدار بر لحاظ شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی و ارزشهای بومی برای مقبولیت و موفقیت فعالیتها تأکید شده است در این برنامه نیز از آنجا که سند چشمانداز بیستساله «توسعة جامعة ایرانی را توسعهای متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود و متکی بر اصول اخلاقی و ارزشهای اسلامی، ملی و انقلابی. برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی و بهرهمند از محیطزیست مطلوب» تعریف مینماید، عنصر امانت مداری در حوزة محیطزیست که با ارزشهای اسلامی ایرانی مطابقت داشته و پایة مناسبی برای ساخت، توسعه و تبیین پایداری در جامعه ایران است مورد توجه قرار میگیرد.
مدیریت امانت مدار که در حوزة بهرهبرداری و مدیریت منابع طبیعی در حال گسترش است، بر توجه به این ارزشها تأکید دارد. رویکرد اصلی تحقق توسعه پایدار نگرش جامع و نظام مند و در کلیه حوزهای اساسی کشاورزی اعم از مدیریت آب، خاک، منابع طبیعی، حاصلخیزی خاک، تغذیه گیاه، امور زراعی و آفات در قالب مدیریت جامع به عنوان روش اصلی گذار از روشهای خطی به روشهای غیر خطی پذیرفته شده و در حال تکامل است. بر مبنای برنامه اقتصاد مقاومتی ابلاغی نیز امنیت غذایی با تاکید بر پایداری بهره برداری از منابع خاک و آب مورد تاکید قرار گرفته و از طرف دیگر به موضوعاتی مانند پایش منابع خاک، آب و هوا، جلوگیری از آلودگی این منابع، توجه به بهرهبرداری از منابع خاک و آب متناسب با توان اکولوژیک شده است.
با لحاظ کردن این مدل مفهومی، در این برنامه مشخص شد خاک و آب به عنوان ظرف تولید دچار چالشهای پیچیده ای اعم از گسترش شوری، فرسایش، تغییرکاربری اراضی، تخلیه بنیه حاصلخیزی خاکهای زراعی، محدودیت منابع آب، رقابت بین بخشی، تغییر اقلیم و تنش های محیطی، ورود نهادههای مختلف به مزارع کشاورزی شامل ضایعات، فاضلابها، پسابهای صنعتی، کودهای با کیفیت پائین و مصرف نامتعادل کودهای مختلف است. این عوامل مهمترین عوامل تهدیدکننده پایداری منابع خاک و آب کشور و در نهایت تولید پایدار محصولات کشاورزی، سلامت محیط زیست و جامعه هستند.
در این شرایط متناسب با ماموریت موسسه در دو بعد شناسائی و مدیریت خاک و آب، رویکرد تلفیقی آن ها برای مدیریت پایدار مد نظر قرار گرفته و با جمع بندی مباحث فوق و سایر موارد از جمله:
1- تدوین برنامه های راهبردی مصوب موسسه با هم اندیشی و مشارکت کلیه بخش های تحقیقات خاک و آب استانی و سایر بخشهای تحقیقاتی و اجرائی وزارتخانه (معاونت تولیدات گیاهی وقت، معاونت آب خاک و صنایع در سال 1393 و 1394).
2- محورهای برنامههای استراتژیک و نیز طرحهای کلان موسسه در 9 محور احصاء و در گردهمائی ملی خرداد ماه 1394 با مشارکت همکاران استانی و ستادی نهائی گردید. در سال 1395 بر پایه مشارکت محققین ستادی و انسانی طرح و پروژه های زیرمجموعه محورهای هر برنامه تدوین و پس از بررسی و داوری در کمیته علمی فنی موسسه به تصویب رسید و از سال 1396 اجرایی شدند.