برنامه تحقیقات مدیریت پایدار خاک و آب
توسعه پایدار کشاورزی به عنوان پارادایم پذیرفته شده جهانی و اسناد بالادستی کشور مبنا و جهت برنامه استراتژیک سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و همچنین موسسه تحقیقات خاک و آب قرار گرفت تا تعامل و همگرایی شبکه ستاد و استان و مواجهه با چالش های پیچیده بخش کشاورزی را سامان داده و با کلنگری و رویکرد سیستمی، سه حوزه اقتصاد، عدالت اجتماعی و حفظ محیطزیست را بهطور توأمان و امانتمدارانه در مدیریت خاک و آب با تعاریف زیر لحاظ و تلفیق نماید.
«کشاورزی پایدار الگویی از توسعه است که از زمین، آب، منابع ژنتیکی گیاهی و جانوری حفاظت نموده، از لحاظ محیط زیستی بدون تخریب، از نظر فنی مناسب و بجا، از نظر اقتصادی معقول و معتبر و از نظر اجتماعی مقبول باشد»
«مدیریت تلفیقی منابع آب مبتنی است بر تلقی آب بهعنوان جزء لاینفک زیستبوم، منابع طبیعی و تلقی آب به عنوان خیر اجتماعی و اقتصادی که کمیت و کیفیت آن نحوه استفادهاش را تعیین نموده» و «فرایندی است که هماهنگی مدیریت و توسعه آب، اراضی و منابع مرتبط با آن ها را بهگونهای ارتقاء میدهد تا پایداری زیستبوم وجهالمصالحه قرار نگرفته و نتایج منتهی به بیشترین رفاه توأمان اقتصادی و اجتماعی گردد».
«مدیریت پایدار اراضی، فناوریها، سیاستها و فعالیتها را با هدف تلفیق اصول اجتماعی-اقتصادی همراه با دغدغههای محیط زیستی بهگونهای لحاظ میدارد که سطح تولید را حفظ یا ارتقاء داده، مخاطرات تولید را کاهش، پتانسیل منابع طبیعی را حفظ و از تخریب خاک و آب جلوگیری نماید، به طوری که از نظر اقتصادی قابل دوام و از نظر اجتماعی قابلپذیرش باشد.»
بدین ترتیب توسعه پایدار کشاورزی به دنبال آن است تا غفلت ناشی از عدم توجه به تفاوت بستر مبدأ و مقصد در مسیر انتقال دانش و فنآوریها را که در فرایند مدرنیزاسیون اتفاق افتاده جبران نمایند. لذا در پارادایم توسعه پایدار بر لحاظ شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی و ارزشهای بومی برای مقبولیت و موفقیت فعالیتها تأکید شده است. در برنامه تحقیقات مدیریت پایدار خاک و آب نیز از آنجا که سند چشمانداز بیستساله «توسعة جامعة ایرانی را توسعهای متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود و متکی بر اصول اخلاقی و ارزشهای اسلامی، ملی و انقلابی... برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی…و بهرهمند از محیطزیست مطلوب» تعریف مینماید، عنصر امانتمداری در حوزة محیطزیست که با ارزشهای اسلامی ایرانی مطابقت داشته و پایة مناسبی برای ساخت، توسعه و تبیین پایداری در جامعه ایران است مورد توجه قرار گرفته است.
مدیریت امانتمدار که در حوزة بهره برداری و مدیریت منابع طبیعی در حال گسترش است، بر توجه به این ارزشها تأکید دارد و عناصر آن بدین ترتیب دسته بندی شده است:
1- امانت مداری عبارت است از مدیریت مسئولانه که مصالح دیگران را نیز در نظر می گیرد،
2- امانت مدار مسئولیت نسبت به جامعه و نسلهای آینده را می پذیرد (موضوعی که در تعریف پایداری هم مدنظر است)،
3- امانت مدار بر اساس ارزش ذاتی و ارزشی که خداوند به سایر گونه ها/ جهان طبیعت بخشیده مسئولیت دارد.
4- امانت مدار درجه ای از پاسخگویی به قدرتهای مافوق نظیر جامعه و خدا را می پذیرد،
5- امانت مداری، امانت مدار را در یک جامعه وسیعتر قرار داده که بده-بستان با سایر اعضاء جامعه را بهعنوان یک ضرورت می پذیرد.
لذا در حوزه مدیریت منابع طبیعی امانتمداری به صورت زیر تعریف شده است:
«امانت مداری عبارت است از بهرهبرداری و حفاظت مسئولانه منابع طبیعی بهگونهای که مصالح جامعه، نسلهای آینده و دیگر انواع و گونه ها و همچنین نیازهای خصوصی را بهطور کامل و متعادل در نظر گرفته و پاسخگویی جدی به جامعه و در تفسیر دینی به خدا را می پذیرد.»
رویکرد اصلی تحقق توسعه پایدار کل نگری، جامع و سیستمی نگری بوده و در کلیه حوزه های اساسی کشاورزی اعم از مدیریت آب، خاک، منابع طبیعی، حاصلخیزی خاک، تغذیه گیاه، امور زراعی و آفات در قالب مدیریت جامع به عنوان روش اصلی گذار از روش های خطی به روش های مارپیچی پذیرفته شده و در حال تکامل است. بر مبنای برنامه اقتصاد مقاومتی ابلاغی نیز امنیت غذایی با تاکید بر پایداری بهره برداری از منابع خاک و آب مورد تاکید قرار گرفته و از طرف دیگر مواردی مانند پایش منابع خاک، آب و هوا، جلوگیری از آلودگی این منابع، توجه به بهره برداری از منابع خاک و آب متناسب با توان اکولوژیک مورد توجه قرار گرفته است.
در نقشه جامع علمی کشور نیز «ارتقاء و توسعه روشهای علمی و فنی مدیریت جامع حوزههای آبخیز و بهرهبرداری پایدار منابع» عمدهترین راه «دستيابی به كشاورزي پايدار با مديريت جامع حوضههای آبخيز و مناطق كشاورزي، روستايي و عشايري توسعهیافته» در چشمانداز بخش کشاورزی تعیین گردیده و مسئولیت مجامع علمی را فراهم نمودن مدل های بومی مدیریت جامع در حوزه مربوطه می داند. لذا مدیریت جامع و رویکرد تلفیقی در سطح سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به عنوان نقطه اتصال و ارتباط کلیه مؤسسات و مراکز ذیربط ذیل توسعه پایدار کشاورزی در گذار به برنامه محوری، کار تیمی و میانرشتهای پذیرفته شده و در حوزه خاک و آب نیز قادر است ادبیات مشترکی میان بخش های ستادی و استانی ایجاد نماید. جمعبندی تکالیف بخش کشاورزی و چالشهای آن مشخص نموده که هدف عمده این بخش، دستیابی به امنیت غذایی به معنی تولید کافی غذای باکیفیت و سالم و قابلدسترس برای کلیه افراد جامعه است؛ اما این هدف درگرو حفظ منابع پایه اعم از منابع طبیعی، خاک و آب به عنوان ظرف تولید است. حفظ تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی، تولید در کشور را ضمانت نموده و تغییر اقلیم این مجموعه را تحت تأثیر قرار میدهد که از هماکنون بایستی برای آن چارهاندیشی نمود؛ اما کلیه امور فوق درگرو طراحی نظامهای بهرهبرداری، مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی است که قادر باشد مشارکت کلیه ذینفعان را جلب نموده، آنان را از ابتدای طراحی برنامهها در ابعاد ملی، منطقهای و محلی تا اجرا و بهرهبرداری دخیل نموده و فرصتهای اقتصادی و اجتماعی برابر را برایشان فراهم و پذیرش اجتماعی را با لحاظ ویژگی های جوامع بومی تسهیل نماید. در این برنامه مشخص شد خاک و آب به عنوان ظرف تولید دچار چالش های پیچیده ای اعم از گسترش شوری، فرسایش، تغییر کاربری اراضی، تخلیه بنیه حاصلخیزی خاکهای زراعی، محدودیت منابع آب، رقابت بین بخشی، تغییر اقلیم و تنش های محیطی، ورود نهاده های مختلف به مزارع کشاورزی شامل ضایعات، فاضلاب ها، پساب های صنعتی، کودهای با کیفیت پائین و مصرف نامتعادل کودهای مختلف می باشد، این عوامل مهمترین عوامل تهدید کننده پایداری منابع خاک و آب کشور و در نهایت تولید پایدار محصولات کشاورزی، سلامت محیط زیست و جامعه می باشند. در این شرایط متناسب با ماموریت موسسه در دو بعد شناسائی و مدیریت خاک و آب، مدیریت پایدار خاک و آب و رویکرد تلفیقی مد نظر قرار گرفته و 9 زیربرنامه زیر تدوین گردید:
1- شناخت منابع خاک و استعداد اراضی
2- پایش کمی و کیفی خاک و آب کشاورزی
3- مدیریت تقاضا محورآب در مزرعه و ارتقاء بهرهوری آب کشاورزی
4- شناخت و مدیریت خاک و آب در شرایط شور
5- شناخت و مدیریت حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه
6- شناخت و مدیریت اثرات تغییر اقلیم بر خاک و آب و تولید محصولات کشاورزی
7- شناخت و مدیریت کربن آلی خاک
8- شناخت و مدیریت آلودگی خاک و آب کشاورزی
9- نظارت، ظرفیت سازی و پشتیبانی پژوهش های خاک و آب
لازمه اجرایی این برنامه ها تغییر رویکرد از بخش محوری به سمت موضوع محوری (برنامه محوری) است. این برنامه ها چند تخصصی بوده و بخش های ستادی و استانی متناسب با تخصصهای لازم در هر برنامه مشارکت خواهند داشت. به منظور اجرای برنامه ها، بخشهای مختلف (اعم از ستادی و استانی) و تخصص های مختلف میبایست با همدیگر مشارکت نموده و با توجه به محتوای موضوع هر یک نقش کلیدی خود را در اجرای برنامه ایفا نمایند.
بدین ترتیب انجام این برنامه ها که مشروح مبانی و فعالیت های آن در جلد اول برنامه تحقیقات مدیریت پایدار خاک و آب آمده در کنار یکدیگر قادر است چالش های خاک و آب اراضی کشاورزی را پوشش داده و زمینه بهره برداری پایدار خاک و آب را فراهم نماید.
توزیع منطقه ای طرحها و پروژه های برنامه تحقیقات مدیریت پایدار خاک و آب در سال زراعی 97-96
براساس چارچوب زیربرنامه های 9 گانه تدوین شده در برنامه تحقیقات مدیریت پایدار خاک و آب و اولویت های آن که در گردهمایی ملی برنامهریزی شهریورماه 1395 اعلام گردید، طی سال گذشته طرح ها و پروژه ها فرایند رسمی تصویب سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی را طی نموده و توزیع آنها در استان های مختلف کشور برای اجرا در سال زراعی 97-96 مشخص گردید.